انواع شروط ضمن عقد در قانون مدنی + شرایط اعتبار آنها
در بسیاری از قراردادهایی که بین افراد بسته می‌شود، ممکن است شرایط خاصی از سوی طرفین لحاظ گردد که به آنها شروط ضمن عقد گفته می‌شود. این شروط اگرچه در ظاهر به نظر می‌رسند که فقط توافقات جزئی هستند، اما در واقع، می‌توانند اثر حقوقی بسیار مهمی در صحت، فسخ یا اجرای یک عقد داشته باشند.
در این مقاله، به زبان ساده و کاربردی، به بررسی انواع شروط ضمن عقد در قانون مدنی ایران می‌پردازیم و شرایطی را که باعث اعتبار یا بی‌اعتباری این شروط می‌شود، به‌صورت دقیق بررسی خواهیم کرد. اگر دانشجو، وکیل، کارشناس حقوقی یا حتی شخصی هستید که می‌خواهید آگاهانه‌تر قرارداد ببندید، این مطلب برای شماست.
شروط ضمن عقد چیست؟
شروط ضمن عقد به آن دسته از توافقاتی گفته می‌شود که در متن قرارداد (عقد) یا حتی به‌صورت شفاهی قبل از انعقاد آن مطرح شده و مورد توافق طرفین قرار می‌گیرد.
طبق ماده ۲۳۳ قانون مدنی، شرط ممکن است به یکی از این سه صورت در عقد درج شود:
- شرط صفت
- شرط فعل
- شرط نتیجه
هر یک از این شروط، شرایط خاص خود را دارند و عدم رعایت ضوابط قانونی می‌تواند موجب بطلان شرط یا حتی در برخی موارد، بطلان خود عقد شود.
انواع شروط ضمن عقد در قانون مدنی
۱. شرط صفت
تعریف: شرطی است که وجود یا نبود ویژگی مشخصی را در یکی از طرفین یا در مورد معامله شرط می‌کند.
مثال: در عقد خرید خودرو، خریدار شرط می‌کند که ماشین دارای کارکرد کمتر از ۵۰ هزار کیلومتر باشد.
ویژگی‌ها:
- اگر مشخص شود صفت شرط شده وجود ندارد، خریدار می‌تواند عقد را فسخ کند.
- شرط صفت باید قابل تعیین و واقع‌پذیر باشد.
۲. شرط فعل
تعریف: شرطی است که انجام یا عدم انجام کاری را در آینده به عهده یکی از طرفین قرار می‌دهد.
مثال: در عقد اجاره، مستأجر متعهد می‌شود پس از پایان قرارداد، ملک را بازسازی کند.
نکات مهم:
- این شرط می‌تواند فعل مثبت (انجام کار) یا فعل منفی (عدم انجام کار) باشد.
- اگر کسی از انجام فعلی که شرط شده امتناع کند، طبق ماده ۲۳۹، متعهدله می‌تواند الزام او را از دادگاه بخواهد.
۳. شرط نتیجه
تعریف: شرطی است که تحقق اثری حقوقی را در نتیجه عقد طلب می‌کند.
مثال: در عقد نکاح، زوج شرط می‌کند که پس از ازدواج، ملک خاصی به همسر منتقل شود.
ویژگی‌ها:
- شرط نتیجه در صورتی معتبر است که اثر مورد نظر با یکی از عقود دیگر تحقق‌پذیر باشد.
- اگر شرط نتیجه غیرممکن یا غیرقانونی باشد، باطل است.
شرایط اعتبار شروط ضمن عقد در قانون مدنی
طبق ماده ۲۳۲ قانون مدنی، برای اینکه شرط ضمن عقد معتبر و قابل اجرا باشد، باید شرایط زیر را دارا باشد:
۱. مشروعیت شرط
- شرط نباید خلاف قوانین، نظم عمومی یا اخلاق حسنه باشد.
- مثلاً شرطی که فرد را به انجام کار مجرمانه‌ای ملزم کند، باطل است.
۲. امکان انجام شرط
- شرط باید ممکن‌الوقوع باشد؛ یعنی انجام آن از نظر عقل و عرف ممکن باشد.
- مثال: شرط آوردن ماه به زمین، از نظر عقلی غیرممکن است و شرط باطل خواهد بود.
۳. سودمند بودن شرط
- شرط باید دارای نفع عقلایی باشد. هر شرط بی‌منطق یا بدون منفعت، ممکن است بی‌اعتبار تلقی شود.
۴. معلوم و معین بودن شرط
- شرط باید به‌صورت واضح و شفاف بیان شود؛ هرگونه ابهام می‌تواند موجب اختلاف و بی‌اعتباری شرط شود.
آثار بطلان شرط در عقد
در صورت باطل بودن شرط، باید توجه کرد که آیا خود عقد نیز باطل می‌شود یا خیر؟
قانون مدنی در ماده ۲۳۳ پاسخ می‌دهد:
- اگر شرط، باطل و مبطل عقد باشد (مثل شرط خلاف شرع)، عقد نیز باطل می‌شود.
- اما اگر شرط فقط باطل باشد ولی به اصل عقد آسیبی نزند، عقد صحیح و شرط باطل است.
شروط باطل و غیرمجاز در قراردادها
در مواردی، شروطی در قراردادها مشاهده می‌شود که بر اساس قانون مدنی ایران فاقد اعتبار است. برخی از مصادیق رایج آن:
۱. شرط خلاف مقتضای ذات عقد
مثال: در عقد بیع، شرط شود که فروشنده حق ندارد ثمن را بگیرد! این شرط خلاف ذات عقد بیع است و باطل می‌باشد.
۲. شرط مجهول و مبهم
مثال: خریدار شرط می‌کند “در آینده یک خدمت خاص از فروشنده دریافت کند” بدون توضیح نوع خدمت. این شرط ممکن است به دلیل ابهام باطل باشد.
۳. شرط انجام فعل نامشروع
هر شرطی که انجام آن خلاف قانون یا شرع باشد، به صراحت باطل است؛ مثل شرط اقدام به جعل سند یا ارتکاب جرمی خاص.
نکات مهم در تنظیم شروط ضمن عقد
برای اینکه شروط ضمن عقد شما هم قانونی و هم قابل اجرا باشد، به نکات زیر توجه کنید:
- حتماً شروط را به‌صورت مکتوب و دقیق در قرارداد ذکر کنید.
- از استفاده از الفاظ مبهم یا دوپهلو خودداری کنید.
- در صورت نیاز، از مشاوره وکیل یا کارشناس حقوقی بهره بگیرید.
- برای قراردادهای مهم مانند عقد نکاح، بیع املاک یا مشارکت‌های مالی، وجود شروط دقیق و قانونی می‌تواند از بسیاری اختلافات جلوگیری کند.
نمونه شروط ضمن عقد در عقود مختلف
۱. عقد نکاح
- شرط تحصیل زوجه
- شرط اشتغال
- شرط وکالت در طلاق
- شرط سکونت در شهر خاص
۲. عقد اجاره
- شرط تعمیرات توسط موجر
- شرط افزایش سالانه مبلغ اجاره
- شرط الزام به تخلیه در تاریخ مشخص
۳. عقد بیع
- شرط تحویل در موعد مشخص
- شرط ضمانت بازگشت وجه در صورت بروز ایراد
- شرط انتقال سند رسمی در دفترخانه معین
جمع‌بندی
شروط ضمن عقد، اگرچه در ظاهر ساده به نظر می‌رسند، اما نقش بسیار حیاتی در تعیین سرنوشت یک قرارداد دارند. شناخت انواع این شروط و آگاهی از شرایط اعتبار آنها، به شما کمک می‌کند قراردادهایی ببندید که هم قانونی، هم منصفانه و هم قابل اجرا باشند.
یادمان نرود: قراردادی که فاقد شروط شفاف و معتبر باشد، به‌راحتی می‌تواند به‌جای امنیت، منبع اختلاف و دردسر شود. بنابراین، استفاده آگاهانه از شروط ضمن عقد، نشانه‌ای از بلوغ حقوقی و مدیریتی شماست.
سؤالات متداول
۱- آیا شروط ضمن عقد باید حتماً در متن قرارداد نوشته شوند؟
نه الزاماً، اما بهتر است همیشه به صورت مکتوب درج شوند تا در صورت بروز اختلاف، قابل اثبات باشند.
۲- اگر یکی از طرفین شرط را رعایت نکند، چه اقدامی می‌توان انجام داد؟
در صورت تخلف از شرط، می‌توان از دادگاه الزام به انجام آن را درخواست کرد و در برخی موارد، حق فسخ یا مطالبه خسارت وجود دارد.
۳- آیا امکان درج چند شرط مختلف در یک قرارداد وجود دارد؟
بله، هیچ محدودیتی از نظر تعداد شروط وجود ندارد، به شرط آنکه همه شرایط اعتبار قانونی را داشته باشند.
۴- آیا شروط ضمن عقد نکاح قابل حذف یا اضافه شدن هستند؟
بله، طرفین می‌توانند هنگام عقد یا حتی بعد از آن، با توافق، شروطی را اضافه یا حذف کنند، به شرط آنکه خلاف قانون نباشد.