نحوه نوشتن شروط ضمن عقد | 1راهنمای جامع و کاربردی

اغلب تمرکز روی اصل موضوع قرارداد است: مثلاً ازدواج، اجاره‌نامه یا هر توافق رسمی دیگر. اما نکته‌ای که بسیاری از افراد از آن غافل می‌شوند، شروط ضمن عقد است؛ همان بندهایی که می‌توانند سرنوشت یک توافق را به‌کلی تغییر دهند.

نوشتن دقیق و درست شروط ضمن عقد، نه تنها از بروز اختلافات جلوگیری می‌کند، بلکه در صورت بروز مشکل، می‌تواند پشتوانه‌ای محکم برای احقاق حقوق طرفین باشد. در این مقاله، گام به گام با هم بررسی می‌کنیم که چگونه می‌توان شروط ضمن عقد را به شکل اصولی، حقوقی و قابل اتکا تنظیم کرد.

شروط ضمن عقد چیست؟

شروط ضمن عقد، تعهداتی هستند که در دل یک قرارداد (عقد) گنجانده می‌شوند و طرفین را نسبت به انجام یا ترک انجام کاری متعهد می‌سازند. این شروط می‌توانند:

• شرط فعل (انجام دادن کاری)

• شرط ترک فعل (انجام ندادن کاری)

• شرط صفت (داشتن ویژگی خاص)

• شرط نتیجه (تحقق نتیجه‌ای خاص)

باشند. مهم‌ترین نکته در مورد این شروط این است که در صورت رعایت اصول حقوقی، لازم‌الاجرا خواهند بود.

انواع شروط ضمن عقد 

۱. شرط فعل

در این نوع شرط، یکی از طرفین متعهد می‌شود کاری را انجام دهد.

مثال: در عقد نکاح، شوهر متعهد می‌شود که همسرش را برای ادامه تحصیل در مقطع دکترا در خارج از کشور همراهی کند.

۲. شرط ترک فعل

در اینجا، طرفی متعهد می‌شود کاری را انجام ندهد.

مثال: در قرارداد مشارکت تجاری، یکی از شرکا متعهد می‌شود که تا پنج سال وارد فعالیت مشابهی نشود.

۳. شرط صفت

این شرط ناظر بر وجود ویژگی خاصی در مورد موضوع قرارداد است.

مثال: در قرارداد خرید خودرو، فروشنده متعهد می‌شود که خودرو تصادفی نباشد و کارکرد آن از ۵۰ هزار کیلومتر تجاوز نکند.

۴. شرط نتیجه

در این حالت، شرط مربوط به تحقق نتیجه‌ای خاص در آینده است.

مثال: در قرارداد خرید زمین، مقرر می‌شود که در صورت اخذ مجوز ساخت تا پایان سال، بخشی از مبلغ پرداختی مسترد شود.

نحوه نوشتن شروط ضمن عقد به صورت اصولی

نوشتن شروط ضمن عقد فقط به جمله‌بندی زیبا ختم نمی‌شود؛ این کار درواقع یک فرآیند حقوقی و منطقی است که باید با دقت و آگاهی انجام شود تا از بروز اختلافات، تفسیرهای چندگانه یا حتی بی‌اعتبار شدن شرط جلوگیری شود.

در ادامه، گام‌به‌گام تمام نکات کلیدی و کاربردی برای نوشتن شرطی اصولی، قانونی و قابل استناد را بررسی می‌کنیم:

گام اول: موضوع شرط را دقیق و بدون ابهام مشخص کنید

قبل از هر چیز، باید بدانید شرطی که می‌خواهید بنویسید، دقیقاً درباره چه چیزی است:

• آیا از طرف مقابل انتظار دارید کاری را انجام دهد؟ (شرط فعل)

• یا کاری را انجام ندهد؟ (شرط ترک فعل)

• یا موضوع قرارداد دارای ویژگی خاصی باشد؟ (شرط صفت)

• یا نتیجه‌ای در آینده حاصل شود؟ (شرط نتیجه)

🟢 نکته کلیدی: شرط باید روی یک موضوع واقعی، مشخص، و ممکن‌الوقوع تمرکز داشته باشد. موضوعاتی کلی، تخیلی یا غیرقابل اندازه‌گیری باعث باطل یا بی‌اثر شدن شرط خواهند شد.

گام دوم: شرط را با زبانی حقوقی اما ساده و شفاف بنویسید

یکی از بزرگ‌ترین اشتباهات در نوشتن شروط ضمن عقد، استفاده از جملات دوپهلو، غیررسمی یا مبهم است. شرط باید آن‌قدر واضح نوشته شود که هیچ‌کس نتواند برداشت متفاوتی از آن داشته باشد.

📌 برای این کار:

• از افعال دقیق استفاده کنید (مانند “متعهد است”، “موظف است”، “مکلف است”).

• زمان، مکان، و نحوه اجرا را مشخص کنید.

• از کلمات عمومی مثل “در صورت توان”، “در صورت صلاحدید”، “در حد امکان” اجتناب کنید.

مثال مبهم و بد:

«زوج متعهد می‌شود در صورت علاقه همسر، اجازه ادامه تحصیل دهد.»

مثال واضح و درست:

«زوج متعهد می‌شود که به زوجه اجازه ادامه تحصیل تا مقطع دکتری در داخل کشور را بدهد و برای اخذ مرخصی یا تغییر محل سکونت در صورت لزوم همکاری نماید.»

گام سوم: زمان و شرایط اجرای شرط را تعیین کنید

اگر شرط زمان‌مند نباشد، تفسیر آن دشوار می‌شود و اجرای آن می‌تواند با چالش روبه‌رو شود. تعیین زمان‌بندی نه‌تنها شفافیت را بالا می‌برد، بلکه در صورت اختلاف، امکان پیگیری حقوقی را فراهم می‌کند.

🕒 مثلاً:

• «تا تاریخ ۱۴۰۴/۰۳/۰۱»

• «حداکثر ظرف مدت ۱۵ روز پس از امضای قرارداد»

• «از تاریخ دریافت مجوز تا پایان سال جاری»

گام چهارم: ضمانت اجرای شرط را مشخص کنید

ضمانت اجرا یعنی: اگر شرط انجام نشد یا به درستی انجام نشد، چه عواقبی در نظر گرفته شده است؟

این بخش بسیار مهم است؛ چون بدون آن، شرط ممکن است فقط یک “توصیه دوستانه” تلقی شود، نه یک تعهد الزام‌آور.

✅ انواع ضمانت اجرا:

• جریمه مالی: «در صورت تخلف، متعهد موظف به پرداخت روزانه ۱ میلیون تومان خسارت خواهد بود.»

• حق فسخ قرارداد: «در صورت عدم اجرای شرط ظرف مهلت مقرر، طرف مقابل مجاز به فسخ قرارداد خواهد بود.»

• انتقال مسئولیت یا حقوق: «در صورت تخلف، کل حق‌العمل قرارداد به طرف مقابل منتقل خواهد شد.»

گام پنجم: بررسی اعتبار و مشروعیت شرط از نظر قانون

حتی اگر شرط به بهترین شکل نوشته شده باشد، در صورتی که خلاف قانون، شرع یا نظم عمومی باشد، باطل است. مثلاً:

• شرط فروش عضو بدن انسان → غیرقانونی و باطل

• شرطی که آزادی یا کرامت انسانی را زیر سؤال ببرد

• شرطی که بر اساس آن یکی از طرفین حقوق بدیهی‌اش را از دست بدهد

🛑 حتماً قبل از درج شروط حساس، با یک وکیل مشورت کنید تا مطمئن شوید شرط شما از نظر حقوقی قابل استناد است.

گام ششم: درج شرط در متن رسمی قرارداد

بسیاری از افراد شرط را به صورت شفاهی یا در پیامک یا دست‌نوشته‌های غیررسمی درج می‌کنند که در صورت بروز اختلاف، اعتبار قانونی ندارد.

راه‌حل: شرط باید دقیقاً در متن قرارداد و در کنار سایر بندهای رسمی نوشته شود. اگر قراردادتان رسمی نیست، حتماً امضای شاهد یا تصدیق توسط مشاور حقوقی را لحاظ کنید.

مثال کامل از یک شرط ضمن عقد اصولی و صحیح

«زوج متعهد می‌شود که به زوجه اجازه خروج از کشور را تا پایان سال ۱۴۰۵، بدون نیاز به اخذ اجازه کتبی مجدد، بدهد. زوج موظف است در زمان تنظیم گذرنامه و اخذ ویزا، همکاری کامل با زوجه داشته و اجازه خروج از کشور را به صورت رسمی در دفاتر ثبت اسناد ارائه دهد. در صورت امتناع زوج از همکاری، زوجه می‌تواند با مراجعه به مراجع قضایی، الزام زوج به اجرای شرط را مطالبه کرده و خسارات ناشی از عدم همکاری را از وی دریافت نماید.»

🔍 این مثال چه ویژگی‌هایی دارد؟

• موضوع شرط (خروج از کشور) مشخص و واضح است

• بازه زمانی تعیین شده (تا پایان سال ۱۴۰۵)

• نحوه اجرا دقیقاً شرح داده شده

• ضمانت اجرا (رجوع به دادگاه + دریافت خسارت) ذکر شده

• زبان شرط رسمی، روشن و بدون ابهام است

اشتباهات رایج در نوشتن شروط ضمن عقد

• استفاده از عبارات کلی و مبهم

• تعیین نکردن زمان‌بندی مشخص

• نداشتن ضمانت اجرا

• کپی‌برداری از قراردادهای دیگر بدون توجه به شرایط خاص

• نداشتن مشاوره حقوقی در موارد حساس

مثال‌هایی از شروط ضمن عقد در قراردادهای مختلف

۱. شروط ضمن عقد در ازدواج

در سند ازدواج، زوجین می‌توانند شروط مختلفی را درج کنند:

• حق تحصیل

• حق اشتغال

• حق خروج از کشور

• شرط عدم ازدواج مجدد بدون رضایت همسر اول

این شروط باید قبل از ثبت رسمی عقد، در دفترخانه درج شده و توسط طرفین امضا شود.

۲. شروط ضمن عقد در قراردادهای ملکی

• فروشنده موظف است تا پایان خردادماه، ملک را تخلیه کند.

• خریدار متعهد است الباقی ثمن معامله را تا تاریخ مشخص واریز کند.

• فروشنده متعهد می‌شود کلیه عوارض شهرداری را تا زمان تحویل ملک تسویه نماید.

۳. شروط ضمن عقد در قراردادهای تجاری

• طرف الف متعهد می‌شود ظرف سه ماه، مجوز فعالیت را اخذ کند.

• در صورت بروز اختلاف، طرفین ابتدا موظف‌اند از طریق داوری اقدام کنند.

• قرارداد فقط در صورت امضای رسمی توسط دو شاهد معتبر، معتبر خواهد بود.

نکاتی برای تنظیم حرفه‌ای شروط ضمن عقد

1. همیشه از مشاور حقوقی استفاده کنید. حتی در ساده‌ترین قراردادها، نظر یک وکیل می‌تواند از بروز مشکلات بزرگ جلوگیری کند.

2. نسخه مکتوب قرارداد را با دقت بخوانید. نگذارید شرایط شفاهی بدون ثبت در قرارداد باقی بماند.

3. هر شرط را به‌صورت مستقل شماره‌گذاری کنید. این کار باعث می‌شود ارجاع به آن‌ها ساده‌تر باشد.

4. هرگز بر اساس اعتماد صرف قرارداد نبندید. حتی اگر طرف مقابل، نزدیک‌ترین فرد زندگی‌تان باشد.

نتیجه‌گیری

در دنیای قراردادها، جمله معروفی هست: “هر چه مکتوب نشده باشد، گویا وجود ندارد.” شروط ضمن عقد فرصتی طلایی برای حفظ حقوق و جلوگیری از اختلافات آینده‌اند. تنها کافی است آن‌ها را اصولی، شفاف و دقیق بنویسید.

پس اگر در شرف بستن هر نوع قراردادی هستید، حتی ساده‌ترین نوع آن، حتماً زمان کافی برای تنظیم شروط ضمن عقد اختصاص دهید یا از مشاور حقوقی خبره کمک بگیرید. این کار شاید چند ساعت وقت بگیرد، اما می‌تواند جلوی سال‌ها دردسر را بگیرد.

سوالات متداول 

۱- آیا می‌توان شروط ضمن عقد را بعد از امضای قرارداد اضافه کرد؟

در حالت کلی، تغییر یا اضافه کردن شرط نیاز به توافق کتبی طرفین دارد. توصیه می‌شود تمام شروط قبل از امضای نهایی درج شوند.

۲- اگر یکی از طرفین شرط را اجرا نکند، چه باید کرد؟

در صورت درج ضمانت اجرا، می‌توان طبق آن اقدام کرد. در غیر این صورت، از طریق مراجع قضایی یا داوری تعیین‌شده در قرارداد باید پیگیری شود.

۳- آیا شروط ضمن عقد در عقد نکاح، حتماً باید در دفتر ثبت شود؟

بله، برای آنکه این شروط اعتبار قانونی داشته باشند، باید در سند رسمی عقد نکاح درج و توسط طرفین امضا شوند.

۴- آیا می‌توان هر شرطی را در عقد گنجاند؟

خیر، شرط نباید مخالف قانون، اخلاق یا نظم عمومی باشد. در غیر این صورت باطل خواهد بود، حتی اگر هر دو طرف با آن موافق باشند.